Chùa Xà Tón còn gọi là chùa Xvayton nằm ở thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn được xây dựng cách đây hơn 300 năm. Tương truyền, từ thời Bảy Núi vẫn còn là vùng rừng rậm, hoang vu, ít người lui tới. Trên những ngọn cây, từng đàn khỉ nối đuôi nhau chuyền cành, chúng dạn dĩ chọc ghẹo, níu kéo người qua đường. Thuở ấy, lũ khỉ hoang thường xuyên vào chùa, nhà dân, thân thiện như khỉ nhà. Có lẽ vì vậy mà hình ảnh khỉ truyền cành đã trở nên quá thân thuộc nên chùa mới có tên là Xvayton (trong tiếng Khmer, “xvay” là khỉ, còn “ton” là đeo, níu kéo).
Theo lịch sử ghi ghép lại, chùa Xà Tón được đồng bào Khmer dựng lên từ năm 1696 bằng ván gỗ, mái tranh đơn sơ trên nền đất thấp. Sau đó, nhà chùa và nhân dân quanh vùng ra sức đào 1 cái hồ ở phía trước để lấy đất tôn cao nền chùa. Nền chùa đắp cao được xây bằng đá xanh, vôi, ô dước. Đến năm 1896, chùa được xây kiên bằng gạch ngói, cột bằng gỗ và được tu bổ nhiều lần cho đến diện mạo ngày nay.
Giống như các chùa Khmer khác ở Miền Tây Nam Bộ, chùa Xà Tón có quy cách bố cục và kiến trúc thống nhất, như: cổng chùa, tường rào, chính điện, các dãy nhà tăng, nhà thiêu, những tháp để cốt… Chính điện chùa Xà Tón được xây theo hướng đông tây, mái chính có cấu trúc tam cấp, lợp ngói màu đỏ, xanh, vàng đặc sắc. Ở 4 góc nóc mái chính điện được trang trí hình tượng thần rắn Naga, một linh vật trong văn hóa của người Khmer tượng trưng cho sự dũng mãnh và bất diệt. Trên vách tường, chạm khắc, trang trí những bức bích họa kể lại cuộc đời của Đức Phật Thích Ca. Trên gian thờ giữa chính điện là nhiều tượng Phật Thích Ca được đúc, chạm, khắc rất đẹp ở nhiều tư thế đứng, nằm, ngồi… Quanh ngôi chính điện có khá nhiều những ngôi tháp nhỏ màu sắc rực rỡ. Trên đỉnh các ngôi tháp này đều được chạm tượng thần Bayon (thần Bốn Mặt, thần Sáng Tạo) bằng đá. Đây là nơi thờ tự hài cốt của các vị sư trụ trì đã viên tịch.
Tại chùa Xà Tón, hàng năm có những ngày lễ thường kỳ như: Lễ Chol Chnam Thmay, tức là lễ vào năm mới, giống như ngày tết Nguyên đán của người Kinh, tổ chức vào các ngày 13, 14, 15 tháng 4 dương lịch. Lễ Pisát bôchia, là lễ nhớ ơn Phật, tổ chức vào ngày rằm tháng 4 (âm lịch). Lễ Chol cà sa, là lễ cấm cung sư sãi, không cho ra khỏi chùa trong 3 tháng. Lễ này bắt đầu từ ngày rằm tháng 6 đến hết ngày rằm tháng 9. Lễ Pha chun bênh, tức lễ Đônta, còn gọi lễ ông bà. Lễ này kéo dài 3 ngày, từ 29 tháng 8 đến mùng 1 tháng 9 âm lịch. Nhân dân quanh vùng mang bánh tét, hoa quả, cơm canh đến chùa cúng để tỏ lòng biết ơn đối với người đã khuất và cầu phước lành cho bản thân cũng như gia đình…
Chùa Xà Tón cũng như nhiều chùa Khmer khác có vị trí hết sức quan trọng bởi ý nghĩa lịch sử, văn hóa – nghệ thuật, xã hội trong đời sống tinh thần của đồng bào Khmer. Chùa không chỉ đơn thuần là nơi sinh hoạt tín ngưỡng, mà còn là trung tâm văn hóa, nơi gìn giữ những phong tục, tập quán, kiến trúc, điêu khắc, nghệ thuật dân tộc cổ truyền… Đây là tài sản quý giá không chỉ đối với dân tộc Khmer, mà còn góp phần tạo nên bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam. Ngày 12-12-1986, chùa Xà Tón được Bộ Văn hóa công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.
