Di tích lịch sử đình Thoại Ngọc Hầu và bia Thoại Sơn

Chọn ngôn ngữ

Tiếng Việt Tiếng Anh

Đình Thoại Ngọc Hầu còn có những tên gọi khác như đình Thoại Sơn, Thoại Sơn vũ miếu, đền thờ Thoại Ngọc Hầu. Trước kia, di tích thuộc xã Thoại Sơn, tổng Định Phú, quận Châu Thành, tỉnh Long Xuyên, nay thuộc ấp Đông Sơn I, thị trấn Núi Sập, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang.

Di tích cách trung tâm thành phố Long Xuyên 26km, các loại phương tiện giao thông đường bộ đến di tích đều thuận tiện. Từ Long Xuyên, du khách theo tỉnh lộ 943 hướng Long Xuyên – Núi Sập khoảng 26km đến thị trấn Núi Sập, rẽ vào đường Lê Thánh Tôn: Rẽ phải vào đường Thoại Ngọc Hầu đến di tích (cổng chính); Đi thẳng vào đường Trần Nguyên Hãn đến di tích (lối đi phía sau).

Đình Thoại Ngọc Hầu là một công trình kiến trúc nghệ thuật đẹp, mang dấu ấn kiến trúc đình làng Nam bộ, được nhân dân địa phương và trong cả nước biết đến vì vẻ đẹp cổ kính, kết hợp với phong cảnh thiên nhiên vùng bán sơn địa tạo thành một điểm đến thu hút du khách.

Đình Thoại Ngọc Hầu tôn thờ công thần Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại (1761 – 1829), là một trong những danh tướng nổi bật dưới triều Nguyễn. Ông sinh ra tại làng An Hải, huyện Diên Phước, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, nay thuộc phường An Hải Tây, quận Sơn Trà, thành phố Đà Nẵng.

Nhân dân huyện Thoại Sơn nói riêng và tỉnh An Giang nói chung đều biết ơn và luôn tưởng nhớ đến công lao của Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại trong quá trình khai phá và phát triển vùng đất An Giang đầu thế kỷ XIX. Tiêu biểu là việc đào kinh Đông Xuyên (năm 1818) dài 12.410 tầm, nối liền Đông Xuyên với Giá Khê, tạo thành đường giao thông chiến lược quan trọng ở phía Tây sông Hậu nối liền hai trấn Hà Tiên và Vĩnh Thanh, tạo điều kiện tốt cho việc hình thành làng xóm và phát triển dân cư Thoại Sơn. Sau đó, Thoại Ngọc Hầu cho vẽ họa đồ kinh và núi Sập trình vua. Để biểu dương và ghi nhận công lao, vua Gia Long cho lấy tên ông đặt cho tên cho con kinh là “Thoại Hà”, Sạp Sơn (núi Sập) cũng được đổi thành “Thoại Sơn”. Tên gọi địa danh Thoại Sơn và Thoại Hà bắt nguồn từ đó. Để đánh dấu công trình đào kinh Thoại Hà này, Thoại Ngọc Hầu cho dựng ngôi miếu Sơn Thần nơi chân núi và khắc đá làm bia dựng phía trước, ghi to hai chữ “Thoại Sơn” đồng thời kể lại lai lịch tên núi những mong được lưu truyền muôn đời bất hủ. Năm Minh Mạng thứ III (1822), Thoại Ngọc Hầu long trọng làm lễ dựng bia và khánh thành Thần Miếu.

Năm Giáp Thìn (1904), viên chủ tỉnh người Pháp trấn nhậm tỉnh Long Xuyên đến làng Thoại Sơn viếng cảnh sông núi. Ông lệnh cho dời bia Thoại Sơn về dựng tại hoa viên chủ Tỉnh tại tỉnh lỵ Long Xuyên. Qua nhiều lần thay đổi chủ Tỉnh, nội dung văn bia được dịch sang tiếng Pháp. Xét thấy nội dung không phù hợp nên viên chủ Tỉnh cho Hương chức Hội tề làng Thoại Sơn chở về dựng lại vị trí cũ ở triền núi Sập. Tuy nhiên, nơi đây đã bị quân Pháp chiếm đóng thành doanh trại nên Hương chức Hội tề quyết định di chuyển tấm bia theo con rạch Cống Cô sát đường lộ và dựng bia tại vị trí như hiện nay (cách vị trí cũ lúc Thoại Ngọc Hầu cho dựng khoảng 300 mét).

Đến năm Nhâm Tuất (1922), Hương  chức Hội tề cùng nhân dân làng Thoại Sơn xây dựng đình Thoại Ngọc Hầu để thờ cúng “Quan Khâm Sai Thống chế Thoại Ngọc Hầu” và gìn giữ bia đá Thoại Sơn khỏi hư hại bởi mưa, nắng. Ngày 15/8/1943, triều đình ban sắc phong tặng Thoại Ngọc Hầu là “Quang Ý Dực Bảo Trung Hưng Trung đẳng Thần” và cho thờ tại đình đến ngày nay.

Đình Thoại Ngọc Hầu là một trong những di tích quan trọng, có tầm ảnh hưởng rất lớn về mặt tâm linh của người dân địa phương vùng Thoại Sơn. Đình là nơi giữ vai trò quan trọng về mặt tinh thần, nơi đây như ngọn lửa thiêng tiếp thêm sức mạnh, hào khí để nhân dân đánh đuổi giặc thù. Tiếp nối truyền thống yêu nước của cụ Thoại Ngọc Hầu - vị tướng lừng danh từng trấn nhậm biên cương bảo vệ Tổ quốc, quân dân xã Thoại Sơn với lòng căm thù giặc sâu sắc đã phối hợp với quân dân trong huyện làm nên chiến thắng vẻ vang, góp phần vào thắng lợi chung ngày 30/4/1975.

Trải qua thời gian dài tồn tại, đình Thoại Ngọc Hầu được trùng tu ngày càng khang trang nhưng vẫn giữ được nét cổ kính, hài hòa với thiên nhiên. Với quy mô kiến trúc hoành tráng, chạm khắc mỹ thuật tinh xảo, đình Thoại Ngọc Hầu là một biểu tượng thể hiện lòng tôn kính của nhân dân đối với Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại.

Mặt bằng kiến trúc ngôi đình kiểu ba gian hai chái gồm căn Võ ca, Võ Quy và Chính điện liền kề nhau. Hệ mái đình được lợp bằng ngói đại tiểu với 03 cấp mái. Các góc đầu đao, bờ giải, bờ nóc đều trang trí các bộ tượng mang chủ đề dân gian như lưỡng long triều nguyệt, mây hóa rồng,... Mặt tiền đình quay về hướng Nam, đắp nổi các phù điêu, hoa văn hình học mang ý nghĩa âm dương hài hòa như ước nguyện của các tiền nhân cầu mong điều tốt lành cho dân làng Thoại Sơn. Nội thất đình rộng thoáng với bộ khung sườn chắc chắn được chế tác từ gỗ quý tồn tại từ thời kỳ đầu tiên lập đình, đường kính mỗi cột gỗ hơn 0,3m, vách ngoài cùng xây tường gạch dày 0,3m, nền lát gạch tàu. Các bộ bao lam, câu đối, hoành phi đều được chạm khắc tinh xảo, sơn nhũ vàng rực rỡ, càng làm cho không gian nơi chính điện thêm phần nguy nga, tráng lệ, thể hiện lòng tôn kính của hậu thế đối linh thần. Tôn thần được thờ chính trong khu vực chính điện đình là Thoại Ngọc Hầu, ngoài ra còn phối thờ thêm Tả ban, Hữu ban, Tiền hiền, Hậu hiền... Bố trí thờ tự theo thứ bậc thời phong kiến, bày trí đảm bảo tính tôn nghiêm nơi thờ tự và theo mô típ đình làng Nam bộ.

Phần nghi lễ vẫn được bảo lưu và thực hành một cách trang nghiêm với 16 lễ cúng theo trình tự thời gian trong năm, như lễ cúng Tam nguyên, Tứ thời tiết lạp, Kỳ yên (ngày mùng 10, 11, 12 tháng 3 âm lịch), Giỗ Linh thần Thoại Ngọc Hầu (ngày mùng 5, 6 tháng 6 âm lịch), Lạp miễu (ngày 11, 12 tháng 12 âm lịch).

         Các lễ hội diễn ra trong khung cảnh trang nghiêm nhưng vẫn ấm áp, thắm đượm tình làng nghĩa xóm, cố kết cộng đồng. Trong đó, lễ Kỳ yên và Lạp miếu được tổ chức trang trọng và qui mô hơn hết. Lễ hội Kỳ yên của đình không còn bó hẹp trong khuôn khổ của làng, của huyện Thoại Sơn. Hiện nay, lễ hội này là nơi hội tụ của người dân tỉnh An Giang và cả người dân của quận Sơn Trà, Đà Nẵng; Cù lao Dài, huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long. Tín ngưỡng dân gian, lễ hội truyền thống từng bước lan tỏa và  được xem là lễ hội truyền thống của huyện Thoại Sơn, có ý nghĩa quan trọng đối với nhân dân trong vùng, thể hiện ước muốn Linh Thần phù hộ quốc thới dân an, nhân khang vật thịnh, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt,… niềm tin ấy đã ăn sâu vào tiềm thức của người dân. Với giá trị tiêu biểu, lễ hội Kỳ yên đình thần Thoại Ngọc Hầu được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 2947/QĐ-BVHTTDL ngày 16/10/2020.

         Điểm đặc biệt của ngôi đình, chính là nơi gìn giữ bia đá Thoại Sơn -  một công trình kiến trúc nghệ thuật mang dấu ấn lịch sử giữa đầu thế kỷ XIX của tỉnh An Giang. Bia được danh thần Thoại Ngọc Hầu dựng năm 1822. Nội dung bia gồm 629 chữ văn tự Hán Nôm, nét khắc sắc sảo miêu tả cảnh đẹp thiên nhiên, danh lam, sơn thủy của vùng Núi Sập, đồng thời ghi tạc công khai hoang mở đất, đào kinh. Bộ Văn hóa Thông tin đã ra Quyết định số 993/VH-QĐ ngày 28/9/1990 về việc xếp hạng di tích lịch sử Bia Thoại Sơn. Đây là một cơ sở pháp lý quan trọng góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

              Năm 2013, đình Thoại Ngọc Hầu vinh dự được Liên hiệp các Hội Unesco Việt Nam chứng nhận nằm trong top 100 “Điểm đến ấn tượng Việt Nam”.

Di tích đình Thoại Ngọc Hầu và Bia Thoại Sơn xứng đáng là nơi thu hút các nhà nghiên cứu tìm hiểu giá trị lịch sử, khoa học, về danh nhân Thoại Ngọc Hầu và lịch sử khai phá vùng đất Thoại Sơn huyền bí vào những ngày đầu tạo dựng vùng đất mới; Nơi đáp ứng nhu cầu văn hóa tâm linh của đông đảo nhân dân trong và ngoài tỉnh; Nơi về nguồn, tìm hiểu những giá trị truyền thống của dân tộc để thế hệ trẻ tiếp tục noi theo và phát huy. Năm 2019, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 415/QĐ-BVHTTDL ngày 29/01/2019 về việc sửa đổi, bổ sung hoản 15, Điều 1, Quyết định số 993/VH-QĐ ngày 28/9/1990 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin, Thể thao và Du lịch về việc xếp hạng di tích quốc gia, cụ thể xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia Đình Thoại Ngọc Hầu và Bia Thoại Sơn./.